Les lignes qui suivent se basent surtout sur la « Vita beatae Julianae » (Vie de la bienheureuse Julienne), dont l’auteur s’est informé auprès des personnes les plus proches de la sainte, Eve de Saint-Martin, en particulier.

1. Contexte et origines

C’est la fin du XIIème siècle,, de nouveaux appels se font entendre: l’appel doux et tendre de François qui se désole de voir que «l’Amour n’est pas aimé»; l’appel fort et exigeant de Dominique qui invite ses frères à prêcher et enseigner… Il est temps car un monde nouveau naît et croît: celui des villes absorbées par les soucis de la fabrication et du commerce.

La foi jaillit en sources nouvelles. Dans de nombreux cloîtres, moines et moniales vivent au rythme d’une vie rendue à ses exigences originelles par saint Bernard. Issus du milieu urbain ou du terroir paysan, des jeunes répondent aux appels vibrants de François et de Dominique; ils font le choix d’une vie pauvre et offrent aux habitants de ces villes en expansion le spectacle d’une vie consacrée à la prédication par l’exemple et par la parole.

Les femmes ne sont pas en reste dans la grande quête spirituelle de ce XII^e siècle finissant. Il y a celles qui choisissent le cloître; mais il en est qui veulent réaliser leur vocation au sein de la société urbaine; certaines se retirent dans d’étroites recluseries, à l’ombre des clochers des paroisses et des collégiales; d’autres se regroupent dans des maisons où elles partagent la vie béguinale; d’autres enfin s’associent dans des communautés vouées au secours des pauvres et au soin des malades. C’est dans ce milieu de recluses, de béguines et de moniales qu’évoluera Julienne de Cornillon.

Les orphelines

En 1192, des manants de Retinne, Henri et sa femme Frescende, demandent au prêtre (vraisemblablement un certain Everelinus, curé de Fléron) de baptiser leur deuxième petite fille, Julienne. Quelques printemps suffiront, hélas! pour que la même église retentisse, à deux reprises, des tristes accents de la liturgie des défunts. Henri et Frescende, descendus dans la tombe, laissent derrière eux deux jeunes existences qu’il faudra bien confier à d’autres mains… Le choix des proches se porte sur la maison de Cornillon, à l’entrée de Liège, lorsque, venant de Retinne et des hauteurs du Plateau de Herve, on se rend vers la Cité.

Cornillon

Les prémontrés y étaient installés depuis 1124. A côté de l’abbaye norbertine, dès le début du XII^e siècle, une maison s’est ouverte pour accueillir des lépreux. La lèpre était présente dans nos régions à cette époque mais il semble que d’autres affections lui aient été assimilées. Le nombre des malades qu’accueillait cette maison ne devait pas être très élevé (une vingtaine tout au plus, semble-t-il).

La léproserie de Cornillon comprenait en fait quatre parties: deux pour les frères et les sœurs en bonne santé (haitis); ils avaient à s’occuper des deux autres, réservées aux frères et aux sœurs malades (méseaux). Tous, sains et malades, participent à l’administration de l’hospice.

Dès 1176, l’institution se trouve bien implantée et reçoit de la Cité son premier règlement. Frères et sœurs sont sensés adopter la vie communautaire et pratiquer la mise en commun des biens. En entrant à Cornillon, ils se dépossédaient de leur avoir qu’ils confiaient à l’hospice pour le soin des malades.

Les offices religieux étaient assurés par quelques frères résidant dans la maison. L’autorité civile et l’autorité religieuse prétendent toutes deux s’exercer sur la léproserie de Cornillon. C’est la source de tiraillements, voire de conflits ouverts. Tout cela n’empêche pas la maison de jouer son rôle et de justifier la devise évangélique que l’on trouve sur le sceau de l’institution: « Infirmus fui et visitastis me » (J’étais malade et vous m’avez visité).

2. Portrait spirituel de sainte Julienne

Une sœur, Sapience, est chargée de l’instruction et de la formation de Julienne et d’Agnès, sa soeur. L’auteur de la Vita, notre source principale, signale que les circonstances ont fait de Julienne une petite fille grave, portée vers la vie intérieure, réceptive à ce qu’on lui enseigne. Fille de son temps, elle écoute les récits tirés de la vie des saints. Julienne se tourne vers les occupations les plus humbles. Elle s’active bientôt à la boverie, la ferme de la communauté. Elle trait les vaches. Fermière novice, elle n’échappe pas aux indélicatesses de ces animaux qui, à l’occasion, la précipitent dans le fumier.

Elle aime méditer et lire. Elle maîtrise les Ecritures en français et en latin. Elle se tourne volontiers vers les livres de saint Augustin et les écrits de saint Bernard. De ce dernier, qu’elle affectionne tout particulièrement, elle étudie par cœur une vingtaine de sermons de la dernière partie du commentaire sur le Cantique des Cantiques. «Elle aimait tout particulièrement les cantiques d’amour, précise l’auteur de la Vita, car le langage d’amour lui appartenait, à elle qui aimait.»

Elle réserve ses entretiens aux simples et aux petits, se met à leur portée. Cette répulsion à l’égard de toute forme de vantardise est bien dans la ligne de l’enseignement de saint Bernard sur les degrés de l’humilité.

Si Julienne rejette toute prétention, elle n’en a pas moins une certaine culture. Nous n’en saurons cependant pas davantage que ce qui est indiqué plus haut sur l’étendue de son savoir. Il dépasse évidemment celui du commun des mortels de son temps, mais rien n’autorise à l’assimiler à celui des plus grands esprits de son époque

De ses premiers temps à la boverie date une affection profonde à l’égard de l’Eucharistie; cette affection plonge Julienne dans une oraison qu’elle voudrait ne jamais interrompre. A la boverie, Julienne se recueille dans un oratoire à l’heure de la messe; elle s’y associe mentalement faute de pouvoir y assister.

La communion plonge Julienne dans le plus doux des bonheurs; elle souhaite la savourer en silence «au moins huit jours durant». L’attitude de Julienne rejoint celle des femmes pieuses de son temps. En effet, ces femmes sont généralement animées par une telle piété eucharistique que Jacques de Vitry peut écrire: «Parmi les saintes femmes, il en est pour qui l’Eucharistie est non seulement douce au cœur, mais encore suave à la bouche. Il en est aussi qui courent au-devant de l’Eucharistie et ne trouvent ni apaisement, ni repos, si elles ne reçoivent la communion.» Julienne préfère ne pas attirer l’attention sur sa piété eucharistique et s’en tient aux pratiques habituelles.

Julienne s’adonne à tous les travaux jusqu’à l’épuisement de ses forces. Puis la maladie l’oblige à les interrompre. L’auteur de la Vita insiste sur cette extraordinaire capacité de renoncement qui fit jeûner Julienne de l’adolescence à la mort. Elle se contente d’un repas quotidien, pris chaque soir mais souvent aussi dérisoire que peut l’être une simple poignée de petits pois cuits à l’eau.

Julienne est très attachée aux saints, plus encore à la Vierge Marie. Elle suit attentivement le cours de l’année liturgique, émue de revivre ainsi l’œuvre de la Rédemption. Elle répète très souvent le «Je vous salue Marie» en y ajoutant le «Voici la servante du Seigneur, qu’il me soit fait selon ta parole». Julienne s’attache d’ailleurs à répandre dans les couvents et béguinages la récitation du Magnificat auquel elle attribue une efficacité toute particulière.

Selon son biographe et contemporain, trois réalités ont épuisé les forces de Julienne: le travail effectué à la boverie, le souvenir de la Passion du Christ, l’intensité de son amour à l’égard du Créateur.

Julienne nous apparaît donc dès l’abord comme une femme désireuse de prendre la dernière place et de vivre sa foi avec un cœur de pauvre, ainsi que Marie dont elle peut chanter le Magnificat en interprète autorisée.

3. «Fioretti» de sainte Julienne de Cornillon

Le biographe nous présente un véritable florilège d’anecdotes qui mettent en évidence un « sixième sens » spirituel de Julienne, mais aussi les nombreux contacts qu’elle entretient avec toute une série de pieuses personnes, en particulier avec Eve, recluse à l’église de Saint-Martin. Cette dernière est, à n’en pas douter, le témoin qui a fourni le plus d’informations à l’auteur de la Vita. Recluse (il y en avait comme elle auprès de nombreuses églises du diocèse) elle était tenue à une vie chaste et retirée du monde, soumise à un supérieur nommé par l’évêque. Sans doute s’agit-il de Jean de Lausanne.

On connaît le culte rendu aux reliques, durant le Moyen Age; Julienne évite les pièges des imposteurs. Un «grand prince» et un ami personnel de Julienne avaient été incités à partir pour la Terre Sainte; on leur avait fait miroiter que, grâce à cette expédition, ils tomberaient en possession de la colonne de la flagellation et du fouet qui avait frappé le Christ. Julienne conseille à cet ami de ne pas ajouter crédit à ces leurres et de renoncer à son projet de départ. Cet avis est suivi. Quand enfin parviennent des informations, il s’avère que la colonne est «si grande qu’on ne pourrait la ramener»; quant au fouet, Julienne le dénonce comme un vulgaire objet qui ne mérite aucune vénération. L’enquête aboutit effectivement à démontrer la supercherie… Julienne n’est vraiment pas encline à se laisser dominer par l’imposture et l’illusion.

4. La prieure de Cornillon

Sapience, qui avait assuré la formation de Julienne, fut longtemps prieure des sœurs. A sa mort, les suffrages de la communauté se portent sur Julienne qui n’accepte cette charge que par esprit d’obéissance.

Julienne met ces sœurs en garde pour qu’elles abandonnent leurs fréquentations masculines. Comme elles font la sourde oreille, elle leur adresse des reproches plus sévères tout en maintenant sa sollicitude. Elle se fait énormément de souci au sujet de leur salut. Ces dernières et leurs complices se mettent à haïr Julienne. Ils la diffament et l’épient. Ils trouvent des gens pour prêter l’oreille à ces propos calomnieux. C’est une véritable persécution à laquelle Julienne répond par la patience et la bienveillance, confortée qu’elle est par Godefroid, le prieur des frères.

En 1237, la mort ôte à Julienne le soutien fidèle de Godefroid. Une fois celui-ci disparu, Cornillon va vivre des temps troublés. Un frère hostile à Julienne est désigné pour succéder à Godefroid. Devenu prieur, le personnage profite de sa position pour contrer Julienne avec acharnement. Il veut d’abord prendre en main l’ensemble des papiers et documents officiels concernant tous les biens de la maison, ceci dans l’intention d’en user à sa guise. Julienne se refuse à lui livrer les documents qu’elle possède. Elle les conserve chez elle avec l’accord et l’appui des sœurs les plus fiables de la communauté. Du coup, le prieur en question et ses partisans se plaignent auprès de la Cité de Liège. Ils accusent Julienne d’avoir dérobé ces documents et d’avoir remis une forte somme à l’évêque «en vue de l’établissement d’une certaine fête solennelle». Du coup, les citoyens de Liège, irrités par ce qu’ils entendent dire, pénètrent à Cornillon avec les ennemis de Julienne, forcent son oratoire mais ne trouvent pas les documents «qui se trouvaient pourtant bien en vue dans un coffret». Ils dévastent les lieux et s’en prennent à deux religieuses qu’ils accusent de cacher Julienne, laquelle, en effet, a pu trouver un refuge sûr.

Informé de ces événements, Jean de Lausanne, chanoine du chapitre de Saint-Martin, met son domicile à leur disposition et décide d’aller dormir dans la collégiale. Ce séjour à Saint-Martin va se prolonger durant trois mois. Robert de Thourotte, ancien évêque de Langres, évêque de Liège depuis 1240, ne peut ignorer ce qui se trame. Il s’en va rencontrer Julienne à Saint-Martin et lui recommande de ne pas quitter l’endroit avant qu’il ne soit parvenu à faire toute la lumière sur cette affaire. Il envoie des «hommes discrets et prudents» pour faire enquête sur la façon dont le prieur a été désigné et a, depuis son élection, traité les intérêts spirituels et temporels de Cornillon. Les délégués de l’évêque mettent à jour les entourloupes dans la désignation du prieur et puis les exactions qu’il a commises. L’évêque ne peut dès lors que déposer ce prieur (il l’envoie à la léproserie de Huy). Et Julienne de revenir dans sa maison avec ses compagnes.

C’est sans doute à ce moment, en 1242, que la maison de Cornillon est soumise à un nouveau règlement édicté par Robert de Thourotte. Ce règlement va dans le sens de la réforme que Julienne appelle de ses vœux. Les circonstances ne sont guère favorables à la désignation sereine d’un nouveau prieur. C’est Jean, un frère jeune et à l’abri de tout soupçon qui est désigné. Si Julienne approuve ce choix, elle ne peut que compatir au sort du nouvel élu dont elle pressent les épreuves futures. Robert de Thourotte veille également à ce que Julienne dispose d’un nouveau logement, moins inconfortable et mieux situé. Les frais occasionnés sont pris en charge par Jean de Lausanne et Eve de Saint-Martin. Nombreux sont alors les visiteurs issus du clergé ou de la haute société qui viennent trouver Julienne et se recommander à ses prières.

Cet engouement blesse l’humilité de Julienne. Mais peut-elle congédier des évêques? Or, parmi les visiteurs, on en compte deux: Guiart de Laon, théologien très renommé, évêque de Cambrai; et Robert, l’évêque de Liège. Julienne met ces contacts à profit pour gagner Robert de Thourotte à la cause d’une solennité nouvelle en l’honneur du Corps et du Sang du Christ.

5. L’exil

La mort de l’évêque de Liège, Robert de Thourotte, prive Julienne de son principal protecteur. Ses adversaires vont reprendre l’initiative. Ce n’est pas le nouvel élu au siège épiscopal, Henri de Gueldre, qui contrariera leurs desseins: à peine est-il désigné (octobre 1246) qu’il abandonne Cornillon à l’administration civile de la Cité! L’ancien prieur réintègre la maison comme simple frère, tandis que Jean est écarté et que la charge de prieur est confiée à un prémontré de l’abbaye voisine. Julienne tâche de maintenir le moral des sœurs fidèles et d’encourager le jeune prieur à rester au poste. Mais l’ancien prieur est bientôt rétabli dans ses fonctions. Voilà Julienne en fort mauvaise situation. Elle ne peut que refuser d’obéir à ce supérieur indigne. Plus tard, quand on interrogera Julienne au sujet de ses conflits avec le prieur de Cornillon, en sous-entendant que son attitude n’avait pas été à l’abri de tout reproche, elle répondra: «Je voudrais que vous sachiez que je ne me suis jamais écartée de la voie de l’évangile à l’égard du prieur, lorsqu’il me tourmentait et me brimait. Sans doute savez-vous également que pour rien au monde je n’aurais prononcé un mensonge ou comploté quoi que ce soit contre lui que ma conscience pourrait me reprocher.»

Les pressions se multiplient pour l’obliger à quitter la maison. Les citoyens de Liège, montés contre elle, envahissent à nouveau Cornillon. Armés de toutes sortes d’instruments, ils détruisent son oratoire tandis qu’elle se réfugie dans le dortoir. Julienne ne peut plus rester à Cornillon. Sa liberté est menacée par les partisans du prieur; sa vie elle-même est en danger. Elle fait connaître sa décision aux sœurs qui lui restent fidèles: «Vous voyez que je ne puis rester plus longtemps dans cette maison alors que la haine de mes ennemis est toujours plus forte et qu’ils semblent vouloir me persécuter jusqu’à la mort. Je provoquerais la colère et la fureur de ceux qui me persécutent. Je ne veux pas être trouvée coupable aux yeux de Dieu pour avoir provoqué ma mort. Il faut donc que je m’éloigne d’ici et que je cherche domicile ailleurs.»

Le départ

Julienne quitte alors (1248) Cornillon avec quelques religieuses. Elle est sans argent. Elle répond à ceux qui l’interrogent sur ses moyens d’existence: «Dieu nous aidera et, si c’est nécessaire, deux courageuses parmi nos sœurs iront mendier aux portes.»

Elle séjourne d’abord à Robermont, abbaye qui s’était reconstituée en 1244 grâce à des moniales cisterciennes venues du Val-Benoît. C’est d’ailleurs au Val-Benoît qu’elle se rend ensuite pour être enfin accueillie au Val Notre-Dame, non loin de Huy. Toutes ces maisons, de fondation récente, sont filles de Cîteaux…

Reste que le prieur ne lâche pas prise: il intrigue et fait pression sur chacune de ces communautés pour que Julienne ne puisse y demeurer. Elle se résout à prendre le chemin de Namur. Et de dire à celles qui partagent son sort: «Allons à Namur où l’on a l’habitude d’accueillir ceux que l’on chasse de leur patrie.» Voilà donc Julienne et ses compagnes – Agnès, Ozile et Isabelle – prenant le chemin de l’exil, condamnées à mendier un asile, sans revenus, bien loin de leurs proches. Dans ces épreuves, Julienne se révèle d’une grande force, ce qui étonne notre auteur: «Qui aurait cru en effet à une telle force de constance chez ce sexe fragile et ce corps presque inutile?»

Namur

Julienne et ses sœurs arrivent à Namur «mais il n’y a pas de place pour elles à l’hôtellerie». Elles trouvent donc refuge chez des béguines pauvres; elles demeurent chez elles quelque temps et connaissent le dénuement. Imène de Looz, abbesse cistercienne du Val Saint-Georges à Salzinnes, sœur de l’archevêque Conrad de Cologne, «renommée pour sa grande sagesse et sa grâce», s’intéresse au sort des exilées. Issue de la grande noblesse (la famille des comtes de Looz), elle bénéficie de nombreux appuis qui seront fort utiles à Julienne. Elle prend contact avec l’archidiacre Jean qui administre cette partie du diocèse de Liège, et lui expose la situation de Julienne et de ses sœurs. Cet archidiacre «qui avait l’habitude de secourir des béguines pauvres» s’émeut de leur situation. Il met à leur disposition la maison qu’il possède près de l’église Saint-Aubain. L’archidiacre fait alors construire un hospice pour les sœurs pauvres et malades; il accorde à Julienne un lopin de terre jouxtant cet hospice et l’église Saint-Symphorien pour y construire une habitation. Et, grâce aux dons des fidèles, une petite maison abrite bientôt les sœurs. Elles peuvent y mener une vie pauvre, certes, mais elles sont soutenues par les aumônes et la bonne grâce des Namurois.

Décidément, les interventions d’Imène se révèlent efficaces puisqu’elle obtient de la maison de Cornillon une rente annuelle qui sera versée aux religieuses réfugiées à Namur.

Salzinnes

Guiart, l’évêque de Cambrai, semble, lui aussi, s’intéresser à leur sort puisqu’il conseille à Julienne et à ses compagnes de se placer sous l’autorité d’Imène. Elles éviteraient de cette manière qu’on ne les accuse de vivre sans situation clairement définie. Agnès et Ozile, deux des compagnes de Julienne, meurent sur ces entrefaites et sont ensevelies à Salzinnes. Il ne reste plus qu’Isabelle, qui convainc Julienne d’aller vivre à l’abbaye de Salzinnes, trouvant superflu de maintenir une maison pour deux religieuses. Les deux sœurs se rendent à Salzinnes. L’abbesse les reçoit avec beaucoup d’affection et met à leur disposition une pièce très spacieuse. Julienne refuse tous ces égards et supplie qu’on l’installe, telle une recluse, dans un petit logis près de l’église.

Lors du séjour de Julienne à Salzinnes, un clerc débauché se livre à ses désordres dans une maison proche de l’abbaye. L »‘impératrice de Namur » (effectivement, la comtesse Marie de Brienne est l’épouse de Baudouin de Courtenay, dernier empereur latin de Constantinople) l’apprend et ordonne la destruction du lupanar. Du coup, les Namurois s’emportent contre leur comtesse et contre la maison de Salzinnes qui, pensent-ils, l’a conseillée. Julienne est consternée.

Sur ces entrefaites, Isabelle meurt à son tour; elle aura sans doute été l’amie la plus chère au cœur de Julienne.

En 1251, avec l’arrivée à Liège de Hugues de Saint-Cher comme légat du Saint-Siège, l’institution de la fête reprend. Ancien prieur des dominicains de Liège, il était de ceux qui avaient approuvé l’établissement d’une telle fête lors des toutes premières consultations en 1230. Sollicité de l’établir officiellement, il fixe la fête après l’octave de la Pentecôte et chante la Messe pontificale dans l’église Saint-Martin. Le 20 décembre 1252, Hugues de Saint-Cher rend la fête obligatoire dans tout le diocèse de Liège et le décret est approuvé et confirmé le 30 novembre 1254 par le légat Pierre Caputius, cardinal.

Les troubles se poursuivent à Namur. Le peuple projette de brûler le Val Saint-Georges. La comtesse enjoint à Imène de quitter l’abbaye avec sa communauté jusqu’à ce que le tumulte se dissipe. Julienne dénonce ces illusions et, lorsque la communauté doit se disperser, elle donne libre cours à sa douleur. Elle crache du sang et ne s’arrêtera plus de le faire jusqu’à sa mort.

Les événements donnent raison à Julienne: la comtesse Marie rendue impopulaire par des mesures qui ne profitaient qu’à l’empire de Constantinople au détriment des Namurois, est chassée en décembre 1256. Pour les religieuses compromises à ses côtés, il faut de nouveau partir… Imène, après la dispersion de sa communauté, emmène Julienne à Fosses où Robert de Thourotte était mort dix ans plus tôt. Un chanoine, qui exerce les fonctions de chantre à la collégiale Saint-Feuillen de Fosses (aujourd’hui Fosses-la-Ville), l’y accueille dans une recluserie jouxtant la collégiale. Julienne y vivra deux ans (1256-1258) en compagnie d’Ermentrude, une soeur venue de Cornillon.

La fin est proche… Julienne est malade et doit s’aliter. Voyant venir sa fin, elle demande l’assistance de Jean de Lausanne. Veut-elle lui révéler des secrets longtemps gardés? Mais ni Jean ni ses proches de Liège ne viendront la voir: la guerre menace le comté de Namur, et il semble qu’ils n’aient pas pris cette maladie au sérieux. Julienne l’avait prédit: aucun de ses amis les plus chers ne serait présent à son trépas. Elle ne pourra révéler à personne des « secrets de son cœur », trop pudique pour les communiquer à des personnes qui n’avaient pas partagé avec elle les heures les plus cruciales de son existence. Elle répond aux personnes qui lui annoncent sa mort : «Je ne vais pas mourir, mais vivre.» Comment ne pas penser à cette dernière parole de Thérèse de Lisieux: «Je ne meurs pas, j’entre dans la vie!»

Pour son biographe, elle mourra vierge mais aussi martyre car, comme l’enseigne saint Bernard, elle a voulu parcourir un chemin long et éprouvant en portant sa croix pour l’amour de l’éternel Crucifié. Le carême 1258 s’achève; le samedi saint, Julienne dit à la sœur Ermentrude: «Demain, il me faudra aller à l’église et y faire mes adieux; jamais durant cette vie périssable je n’ai éprouvé autant le besoin de me rendre à l’église.» On l’y conduit donc le lendemain; après avoir entendu les matines et plusieurs messes, elle reçoit la communion des mains de son hôte, le chantre, puis elle regagne l’endroit où elle prie et demeure à l’église jusqu’au soir. Elle est alors reconduite dans sa maison où, «toute en pleurs répandue», elle reçoit les derniers sacrements. Elle mourra deux jours plus tard.

Vient enfin « le jour où brille la lumière sans fin » (5 avril 1258). lmène, plusieurs moniales, le chantre de Fosses, Ermentrude et quelques proches sont à son chevet. Son état d’extrême faiblesse exclut qu’elle puisse communier, mais Imène suggère qu’on lui présente le Saint-Sacrement. Julienne refuse, considérant que ce n’est pas au Seigneur de venir à elle mais à elle d’aller à Lui. Pourtant, le chantre, en ornements blancs, apporte le Corps du Seigneur. Lorsque Julienne entend résonner la clochette annonçant la venue du Saint-Sacrement, elle se redresse dans son lit; on lui présente alors l’hostie: «Voici, Madame, votre Sauveur, qui pour vous a daigné naître et mourir. Priez-Le pour qu’Il vous défende contre vos ennemis et soit votre guide.» Julienne, fixant le Saint-Sacrement, répond: «Amen! et qu’il en soit de même pour Madame!» Ainsi souhaite-t-elle à Imène de partager avec elle les bienfaits spirituels qu’elle a connus. Après avoir articulé ces derniers mots, Julienne, âgée de 66 ans, meurt un vendredi, à l’heure même où Jésus remit l’esprit.

Le vendredi de l’octave pascale…

Après une nuit de veille et de prière, la messe est célébrée pour la défunte à l’église de Fosses. Ensuite, son corps est emmené sur un chariot à l’abbaye de Villers, selon son désir, «par son fidèle ami Gobert». Curieusement, ce personnage est nommé ici pour la première fois, et pourtant c’est lui que Julienne a chargé d’exécuter ses dernières volontés. Gobert, comte d’Aspremont, avait appartenu autrefois à la haute chevalerie française et serait apparenté à Robert de Thourotte. Un de ses frères fut évêque de Metz. Renonçant au monde, Gobert avait rejoint les fils de saint Bernard à l’abbaye de Villers. Il mourra en 1263 en odeur de sainteté (la fête de ce « bienheureux » est célébrée le 20 août).

Le cortège funèbre est accompagné par Imène et les siens. A Villers, le corps de Julienne est traité avec beaucoup de respect, il est veillé par les moines jusqu’au lendemain, jour du Seigneur. Ce jour-là, un clerc arrivé à l’improviste fait une prédication admirable sur ce Sacrement de l’Autel que Julienne avait tant aimé… Il est d’ailleurs notable qu’à Villers, la fête du Saint-Sacrement se célébrait depuis plusieurs années. Après la messe et les rites d’adieu, le corps de Julienne est enseveli derrière le maître-autel de l’église conventuelle où étaient déjà déposés les restes d’autres saints de l’abbaye.

Sainte Julienne ?

La réputation de sainteté de Julienne fut donc précoce. Le montrent bien cette sépulture et la rédaction de sa Vita quelques années plus tard. Même si elle n’a pas fait l’objet d’une canonisation formelle, la tradition est cependant constante dans l’affirmation de cette sainteté. Des actes pontificaux de 1599 et de 1698 font allusion à «sainte Julienne» et accordent des indulgences à ceux qui la vénèrent. Au XVIIIe siècle, Jean-Théodore de Bavière, prince évêque de Liège, introduit sainte Julienne dans le bréviaire liégeois. Au XIXe siècle, les évêques belges ont prié le pape d’étendre ce culte à l’Eglise universelle mais n’en ont obtenu qu’une reconnaissance. Tout cela n’empêche pas que Julienne soit invoquée comme une sainte à part entière, ce qu’a d’ailleurs fait Jean-Paul II lors de son voyage en Belgique en 1985. Actuellement, il est prévu par le Missel Romain pour les pays francophones que cette fête soit célébrée en Belgique le 7 août (et non plus le 5 avril).

Ce texte reprend, pour une large part, le contenu de « Fêter Dieu avec Julienne de Cornillon », paru aux Editions Fidélité en 1996 dans la collection « Sur la route des saints », n°14. Nous remercions les éditions Fidélité de nous avoir autorisé à le reproduire ici.

Biografie

De volgende regels zijn voornamelijk gebaseerd op de « Vita Beatae Julianae » (Leven van de zalige Juliana), waarvoor de auteur vooral navraag gedaan heeft bij de mensen die het dichtst bij de heilige stonden, in het bijzonder Eva de Saint-Martin.

1. Achtergrond en oorsprong

Het is het einde van de twaalfde eeuw, en er duiken nieuwe roepingen op: de zachte en tedere roeping van Franciscus, die met spijt vaststelt dat ‘de liefde niet geliefd is’; de krachtige en veeleisende roeping van Dominicus die zijn broeders uitnodigt om te prediken en te onderwijzen… Het is tijd want een nieuwe wereld wordt geboren en groeit: die van steden die in beslag genomen worden door de zorgen van productie en handel.

Het geloof ontspruit aan nieuwe bronnen. In talrijke kloosters leven monniken en monialen op het ritme van een leven dat door Sint-Bernardus is teruggebracht tot de oorspronkelijke eisen. Komende van stedelijke of landelijke gebieden, reageren jongeren op de levendige oproepen van Franciscus en Dominicus; ze kiezen een arm leven en bieden de inwoners van deze uitbreidende steden het schouwspel van een leven gewijd aan de prediking door hun voorbeeld en hun woorden.

Vrouwen worden niet buitengesloten in de grote spirituele zoektocht aan het einde van deze twaalfde eeuw. Er zijn diegenen die voor het klooster kiezen; maar er zijn sommigen die hun roeping binnen de stedelijke samenleving willen realiseren; sommigen trekken zich terug in krappe kluizen, in de schaduw van de torens van parochies of kapittelkerken; anderen groeperen zich in huizen waar ze het leven als begijn delen; nog anderen ten slotte bundelen hun krachten in gemeenschappen die zich inzetten om de armen te helpen en voor de zieken te zorgen. Het is in dit milieu van kluizenaars, begijnen en zusters dat Juliana van Cornillon zich zal ontwikkelen.

De weesmeisjes

In 1192 vragen simpele boeren van Retinne, Henri en zijn vrouw Frescende, aan de priester (waarschijnlijk een zekere Everelinus, pastoor van Fléron) hun tweede dochtertje te dopen, Juliana. Enkele lentes volstaan helaas voor de kerk om opeenvolgend twee begrafenisliturgieën te moeten houden. Henri en Frescende, neergedaald in het graf, laten hen, twee jonge wezen, achter die aan een andere zorg toevertrouwd moeten worden… De keuze van hun naasten valt op het huis van Cornillon, aan de ingang van Luik, waar men zich, komend van Retinne en de hoogten van het plateau van Herve, naar de stad begeeft.

Cornillon

De Premonstratenzers hadden zich er sinds 1124 gevestigd. Naast de Norbertijnse abdij was vanaf het begin van de 12e eeuw een huis geopend om melaatsen te huisvesten. Lepra was in die tijd aanwezig in onze streken, maar het lijkt erop dat andere aandoeningen er soms mee gelijkgesteld werden. Het aantal patiënten dat in dit huis werd ondergebracht zou niet erg hoog mogen zijn (hoogstens ongeveer twintig, normaal).

Het leprozenhuis van Cornillon bestond uit vier delen: twee voor gezonde broeders en zusters (‘haitis’); zij moesten voor de andere twee zorgen, die gereserveerd waren voor de zieke broeders en zusters (‘méseaux’). Iedereen, gezond en ziek, neemt deel aan de administratie van het hospice.

Vanaf 1176 is de instelling goed ingeburgerd en ontvangt het van de stad haar eerste reglement. Broeders en zusters worden verondersteld het gemeenschapsleven aan te nemen en hun goederen te delen. Bij binnenkomst in Cornillon staan zij hun eigendom af, dat zij aan het ziekenhuis toevertrouwen voor de verzorging van de zieken.

Religieuze diensten worden verzorgd door enkele broeders die in het huis wonen. De burger- en religieuze autoriteiten menen beiden dat zij het voor het zeggen hebben in het leprozenhuis van Cornillon. Dit is een bron van wrijving en zelfs open conflicten. Dit alles weerhoudt het huis niet zijn rol te vervullen en het evangelische motto te rechtvaardigen dat zich op het zegel van de instelling bevindt: ‘Infirmus fui et visitastis me’ (ik was ziek en u bezocht mij) .

2. Geestelijk portret van de heilige Juliana

Een zuster, Sapience, kreeg de taak van de opvoeding en opleiding van Juliana en Agnès, haar zus. De auteur van la Vita, onze belangrijkste bron, geeft aan dat de levensomstandigheden van Juliana haar tot een klein, ernstig meisje gemaakt hebben, geneigd naar het innerlijk leven, ontvankelijk voor wat haar geleerd werd. Als meisje van haar tijd, luisterde ze naar de verhalen uit heiligenlevens. Juliana wendde zich tot de meest nederige werken. Ze was snel actief in de koeienstallen, op de boerderij van de gemeenschap. Ze melkte de koeien. Als beginnende ‘boerin’ ontsnapte ze niet aan de bruutheid van de dieren, die haar af en toe in de mest deden belanden.

Ze houdt van mediteren en lezen. Ze leert de Schrift begrijpen in het Frans en Latijn. Ze wendt zich met graagte tot de boeken van Sint Augustinus en de geschriften van Sint Bernardus. Van deze laatste, die haar in het bijzonder inspireert, leert ze een twintigtal preken over het laatste deel van de commentaren op het Hooglied uit haar hoofd. ‘Ze hield vooral van de hymnen aan de liefde, benadrukt de auteur van la Vita, want de taal van liefde behoorde haar toe, zij die beminde.
Ze heeft de voorkeur gesprekken aan te gaan met de eenvoudigen en de kleinen, ze plaatst zichzelf binnen hun bereik. Deze afkeer van elke vorm van hoogmoed ligt in de lijn van de leer van de heilige Bernardus over de graden van nederigheid.

Hoewel Juliana alle pretentie verwerpt, toont ze toch ook een zekere ontwikkeling. We kunnen hierover echter niet meer weten dan wat hierboven is aangegeven over de omvang van haar kennis. Het overschrijdt duidelijk dat van de gewone mens van haar tijd, maar niets staat toe om het gelijk te stellen met dat van de grootste denkers van haar tijd.

Van haar eerste dagen in de boerderij dateert een diepgaande liefde voor de Eucharistie; deze liefde brengt Juliana in een staat van gebed dat ze niet meer wil onderbreken. Op de boerderij trekt Juliana zich tijdens het uur van de mis terug in een kapel; daar verenigt ze zich er in de geest mee, omdat ze niet ter plaatse kan aanwezig zijn.

De communie geeft Juliana het zoetste geluk; ze zou er ‘ten minste acht dagen lang’ in stilte willen van genieten. De houding van Juliana past bij dat van vrome vrouwen uit haar tijd. Deze vrouwen werden namelijk over het algemeen bezield door zo’n eucharistische vroomheid, dat Jacques de Vitry erover kan schrijven: ‘Onder de heilige vrouwen zijn er voor wie de Eucharistie niet alleen zoet is voor het hart, maar ook zoet in de mond. Er zijn er ook die de Eucharistie tegemoet rennen en geen voldoening of rust vinden als ze geen communie ontvangen.’ Juliana verkiest de aandacht niet te trekken op haar eucharistische vroomheid en houdt zich aan de gebruikelijke gewoonten.

Juliana wijdt zich ijverig aan haar werk tot haar krachten uitgeput zijn. Dan dwingt ziekte haar het werk te onderbreken. De auteur van la Vita benadrukt haar uitzonderlijke capaciteit van verzaking die Juliana deed vasten van haar puberteit tot haar dood. Ze is tevreden met een dagelijkse maaltijd die ze elke avond neemt, maar dat dikwijls zo armzalig is als een eenvoudige handvol erwten gekookt in water.

Juliana is erg gehecht aan de heiligen, en nog meer aan de Maagd Maria. Ze volgt aandachtig de loop van het liturgische jaar, ontroerd om zo het werk van de Verlossing opnieuw te beleven. Ze herhaalt heel dikwijls het ‘Wees gegroet Maria’ en voegt eraan toe: ‘Zie de dienstmaagd van de Heer, mij geschiede naar Uw woord’. Juliana streeft er bovendien naar om in de kloosters en begijnhoven het opzeggen van het Magnificat te verspreiden, waaraan zij een zeer specifieke werkzaamheid toeschrijft.

Volgens haar biograaf en tijdgenoot hebben drie realiteiten Juliana’s krachten uitgeput: het werk in de boerderij, de herinnering aan de Passie van Christus en de intensiteit van haar liefde voor de Schepper.

Juliana verschijnt ons dus vanaf het begin als een vrouw die graag de laatste plaats wil innemen en haar geloof met een arm hart wil beleven, net als Maria, wiens Magnificat ze kan zingen als een geautoriseerde vertolkster.

3. ‘Fioretti’ van de heilige Juliana van Cornillon

De biograaf presenteert ons een echte schat aan anekdotes die getuigen van een geestelijke ‘zesde zintuig’ bij Juliana, maar ook van de talrijke contacten die ze onderhield met een hele reeks vrome mensen, in het bijzonder met Eva, kluizenares in de kerk van Saint-Martin. Deze laatste is zonder twijfel de getuige die de auteur van la Vita de meeste informatie heeft verstrekt. Als kluizenares (er waren er zoals haar in vele kerken van het bisdom), moest ze zich houden aan een kuis leven, teruggetrokken uit de wereld, onderworpen aan een overste die door de bisschop aangeduid werd. Het gaat hier ongetwijfeld over Jean de Lausanne.

We kennen de manier waarop relikwieën vereerd werden tijdens de middeleeuwen; Juliana vermeed de valstrikken van bedriegers. Een ‘grote prins’ en een persoonlijke vriend van Juliana werden aangespoord om naar het Heilige Land te vertrekken; men had hen voorgespiegeld dat ze dankzij deze expeditie in het bezit zouden komen van de geselzuil en de zweep die Christus geslagen had. Juliana adviseerde aan deze vriend geen krediet te geven aan dit lokaas en zijn voornemen om te vertrekken op te geven. Deze raad werd gevolgd. Wanneer er eindelijk informatie doorkwam, bleek dat de zuil ‘zo groot is dat deze niet kon worden meegebracht’; wat de zweep betrof, keurde Juliana het af als een vulgair voorwerp dat geen enkele verering verdiende. Het onderzoek eindigde uiteindelijk met het aantonen van het bedrog… Juliana was echt niet geneigd zich te laten overweldigen door bedrog en illusie.

4. De priorin van Cornillon

Sapience, die Juliana had opgeleid, was een lange tijd priores van de zusters. Bij haar dood werd Juliana als haar opvolgster gestemd, die deze verantwoordelijkheid enkel aanvaardde uit gehoorzaamheid.

Juliana maant deze zusters aan hun mannelijke afspraakjes op te geven. Terwijl ze zich doof houden, geeft ze hen hardere verwijten, intussen haar liefdevolle zorg behoudend. Ze maakt zich grote zorgen over hun redding. Deze laatsten en hun medeplichtigen beginnen Juliana te haten. Ze belasteren haar en bespioneren haar. Ze vinden mensen om naar hun lasterlijke opmerkingen te luisteren. Het is een echte vervolging waarop Juliana met geduld en welwillendheid reageert, gesterkt door Godefroid, de prior van de broeders.

In 1237 neemt de dood van Godefroid Juliana’s trouwe steun weg. Als deze verdwenen is, zal Cornillon onrustige tijden doormaken. Een broeder die vijandig staat ten opzichte van Juliana wordt aangesteld als opvolger van Godefroid. Als prior profiteert de man van zijn positie om Juliana fel tegen te werken. Hij wil eerst alle papieren en officiële documenten met betrekking tot alle eigendommen van het huis in handen nemen, dit met de bedoeling het naar eigen goeddunken te gebruiken. Juliana weigert hem de documenten te geven die ze in bezit heeft. Ze houdt ze thuis met de instemming en steun van de meest betrouwbare zusters van de gemeenschap. Plots klagen de betrokken prior en zijn aanhangers haar aan bij de stad Luik. Ze beschuldigen Juliana ervan deze documenten te hebben gestolen en een grote som aan de bisschop te hebben gegeven ‘met het oog op de instelling van een bepaald plechtig feest’. Plots treden burgers van Luik, geïrriteerd door wat ze horen zeggen, Cornillon binnen met de vijanden van Juliana, breken haar huiskapel binnen, maar kunnen de documenten niet vinden ‘die nochtans duidelijk zichtbaar in een doos lagen’. Ze verwoesten de plaats en vallen twee zusters aan die ze beschuldigen dat ze Juliana verbergen; zij heeft inderdaad een veilig toevluchtsoord kunnen vinden.

Op de hoogte gebracht van deze gebeurtenissen, stelt Jean de Lausanne, kanunnik van het kapittel van St. Martin, zijn woning ter beschikking en besluit zelf in de universiteit te gaan slapen. Dit verblijf in St. Martin duurt drie maanden. Robert de Thourotte, voormalig bisschop van Langres, sinds 1240 bisschop van Luik, kan niet negeren wat er gebeurt. Hij gaat Juliana ontmoeten in St. Martin en beveelt haar aan de plaats niet te verlaten voordat hij erin is geslaagd de bodem van de zaak te doorgronden. Hij zendt ‘discrete en voorzichtige mannen’ om te informeren naar de manier waarop de prior benoemd is en sinds zijn verkiezing de geestelijke en tijdelijke belangen van Cornillon behandeld heeft. De afgevaardigden van de bisschop brengen het bedrog bij de benoeming van de prior aan het licht en de afpersingen die hij vervolgens uitgevoerd heeft. De bisschop kan dus niet anders dan deze prior afzetten (hij zendt hem naar het leprozenhuis van Hoei). En Juliana kan met haar metgezellen terugkeren naar haar huis.

Het is ongetwijfeld op dit moment, in 1242, dat het huis van Cornillon aan een nieuw reglement onderworpen wordt, uitgevaardigd door Robert de Thourotte. Dit reglement gaat in de richting van de hervorming die Juliana wenste. De omstandigheden zijn helemaal niet gunstig voor de serene benoeming van een nieuwe prior. Het is Jean, een jonge broeder die buiten alle verdenking staat, die aangeduid wordt. Als Juliana deze keuze goedkeurt, kan ze alleen sympathiseren met het lot van de nieuwgekozene wiens toekomstige beproevingen haar nog zullen benauwen. Robert de Thourotte zorgt er ook voor dat Juliana een nieuw huis heeft, minder ongemakkelijk en beter gelokaliseerd. Jean de Lausanne en Eve de Saint-Martin nemen de gemaakte kosten op zich. Alsmaar talrijker worden de bezoekers van de geestelijkheid of de hoge samenleving die Juliana komen bezoeken en zich aanbevelen aan haar gebeden.

Deze toeloop kwetst de nederigheid van Juliana. Maar kan ze bisschoppen afwijzen? Welnu, van de bezoekers zijn er twee: Guiart de Laon, een beroemde theoloog en bisschop van Cambrai; en Robert, de bisschop van Luik. Juliana gebruikt deze contacten om Robert de Thourotte te winnen voor de zaak van een nieuwe plechtigheid ter ere van het Lichaam en Bloed van Christus.

5. De verbanning

De dood van de bisschop van Luik, Robert de Thourotte, ontneemt Juliana haar belangrijkste beschermheer. Haar tegenstanders zullen het initiatief weer opnemen. Het is niet de nieuw gekozen bisschopszetel, Henri de Gueldre, die hun plannen zal dwarsbomen: hij is nog maar net benoemd (oktober 1246) of hij geeft Cornillon over aan het burgerlijk bestuur van de stad! De voormalige prior keert terug naar het huis als een eenvoudige broeder, terwijl Jean wordt ontslagen en het ambt van prior wordt toevertrouwd aan een premonstratenzer van de nabijgelegen abdij. Juliana probeert het moreel van de trouwe zussen te ondersteunen en de jonge prior aan te moedigen op zijn post te blijven. Maar de voormalige prior wordt snel weer in zijn functie hersteld. Dit brengt Juliana in een zeer slechte situatie. Ze kan alleen weigeren deze onwaardige overste te gehoorzamen. Later, wanneer Juliana ondervraagd wordt over haar conflicten met de prior van Cornillon, waarbij geïmpliceerd wordt dat haar houding niet vrij kan gaan van verwijten, antwoordt ze: ‘Ik zou graag willen dat je weet dat ik nooit van de weg van het evangelie afgeweken ben in relatie met de prior, toen hij mij kwelde en pestte. U weet ongetwijfeld ook dat ik voor niets ter wereld een leugen uitgesproken zou hebben of hem met wat dan ook belaagd zou hebben dat mijn geweten mij zou kunnen verwijten. ‘

De druk neemt toe om haar te verplichten het huis te verlaten. De inwoners van Luik, die tegen haar opgezet zijn, vallen Cornillon opnieuw binnen. Gewapend met allerlei werktuigen, vernietigen ze haar huiskapel terwijl ze haar toevlucht zoekt in de slaapzaal. Juliana kan niet meer in Cornillon blijven. Haar vrijheid wordt bedreigd door de aanhangers van de prior; haar leven zelf is in gevaar. Ze maakt haar beslissing bekend aan de zusters die haar trouw blijven: ‘Je ziet dat ik niet langer in dit huis kan blijven terwijl de haat van mijn vijanden altijd sterker wordt en ze me tot de dood lijken te willen vervolgen. Ik zou de toorn en woede uitlokken van hen die mij vervolgen. Ik wil niet schuldig worden bevonden in de ogen van God voor het provoceren van mijn dood. Dus ik moet hier weg gaan en elders een woonplaats zoeken. ‘

Het vertrek

Zo verlaat Juliana Cornillon (1248) met enkele medezusters. Ze heeft geen geld. Ze antwoordt degenen die haar ondervragen over haar levensonderhoud: ‘God zal ons helpen en, indien nodig, zullen twee dapperen onder onze zusters aan de poorten bedelen.’

Ze verblijft eerst in Robermont, een abdij die in 1244 hersteld was dankzij Cisterciënzer monialen uit Val-Benoît. Het is ook in Val-Benoît dat ze dan eindelijk wordt verwelkomd in Val Notre-Dame, niet ver van Hoei. Al deze huizen, van recente stichting, zijn dochters van Cîteaux…

Toch laat de prior niet los: hij complotteert en oefent druk uit op elk van deze gemeenschappen zodat Juliana daar niet kan blijven. Ze besluit de weg naar Namen te nemen. En tegen diegenen die haar lot delen zegt ze : ‘Laten we naar Namen gaan waar men de gewoonte heeft degenen die uit hun vaderland verjaagd worden, op te vangen.’ Daar gaan dus Juliana en haar metgezellen – Agnès, Ozile en Isabelle – ze nemen de weg van de ballingschap, veroordeeld te bedelen om een onderkomen, zonder inkomsten, ver van hun geliefden. In deze beproevingen onthult Juliana een grote kracht, die onze auteur verbaast: ‘Wie zou geloofd hebben in zo’n standvastigheid in dit fragiele geslacht en dit bijna nutteloze lichaam?’

Namen

Juliana en haar zussen komen aan in Namen ‘maar er is geen plaats voor hen in de hotels’. Ze vinden dus onderdak bij de arme begijnen; ze verblijven enige tijd bij hen en ervaren armoede. Imène van Looz, cisterciënzer Abdis van Val Saint-Georges in Salzinnes, de zus van aartsbisschop Conrad van Keulen, ‘bekend om haar grote wijsheid en genade’ is geïnteresseerd in het lot van de bannelingen. Afkomstig uit de adel (de familie van de graven van Looz), geniet ze veel ondersteuning die zeer nuttig zal zijn voor Juliana. Ze neemt contact op met de aartsdiaken Johannes, die dit deel van het bisdom Luik beheert, en vertelt hem de situatie van Juliana en haar zusters. Deze aartsdiaken ‘die de gewoonte had arme begijnen bij te staan’ is ontroerd door hun situatie. Hij stelt het huis dat hij bezit in de buurt van de kerk St. Aubain tot hun beschikking. De aartsdiaken laat vervolgens een hospice bouwen voor de arme en zieke zusters; hij geeft Juliana een stuk land dat grenst aan het hospice en de kerk van St. Symphorien om er een woning te bouwen. En, dankzij de giften van de gelovigen, biedt een klein huisje al snel onderdak aan de zusters. Ze kunnen er een arm leven leiden, maar ze worden gesteund door aalmoezen en de vriendelijkheid van de inwoners van Namen.

Zeker, de tussenkomst van Imène blijkt doeltreffend omdat ze een jaarlijkse huur ontvangt van het huis van Cornillon, dat geschonken zal worden aan de vluchtelingen in Namen.

Salzinnes

Guiart, de bisschop van Cambrai, lijkt zich ook te interesseren in hun situatie, gezien hij Juliana en haar gezellinnen adviseert om zich onder het gezag van Imène te stellen. Op deze manier zouden ze voorkomen beschuldigd te worden van een leven in een onduidelijk omschreven situatie. Agnès en Ozile, twee van de gezellinnen van Juliana, sterven intussen en worden begraven in Salzinnes. De enige die overblijft, is Isabelle, die Juliana overtuigt in de abdij van Salzinnes te gaan wonen, omdat ze het overbodig vindt een huis te onderhouden voor twee zusters. De twee zusters begeven zich naar Salzinnes. De abdis ontvangt hen met veel genegenheid en biedt hen een ruime kamer aan. Juliana weigert al deze waardering en smeekt dat men haar als een kluizenares in een klein onderkomen dichtbij de kerk zou installeren.

Tijdens Juliana’s verblijf in Salzinnes geeft een lichtzinnige geestelijke zich over aan zijn wanorde in een huis dichtbij de abdij. De ‘keizerin van Namen’ (inderdaad, gravin Marie de Brienne is de echtgenote van Baudouin de Courtenay, laatste Latijnse keizer van Constantinopel) hoort hiervan en beveelt de vernietiging van het bordeel. Plotseling gaan de inwoners van Namen zich tegen hun gravin keren en tegen het huis van Salzinnes die, zo denken ze, dit heeft geadviseerd. Juliana is ontzet.

In de tussentijd overlijdt ook Isabelle op haar beurt; ze was zonder twijfel de meest geliefde vriendin van Juliana.

In 1251, met de aankomst in Luik van Hugues de Saint-Cher als gezant van de Heilige Stoel, wordt de instelling van het feest hervat. Als voormalig prior van de dominicanen van Luik, was hij een van degenen die de oprichting van zo’n festival had goedgekeurd tijdens de eerste momenten van overleg in 1230. Gevraagd om het officieel te vestigen, legt hij het feest vast na het octaaf van Pinksteren en zingt de pauselijke mis in de kerk van St. Martin. Op 20 december 1252 maakt Hugues de Saint-Cher het feest verplicht in het hele bisdom Luik en het decreet wordt op 30 november 1254 door de legaat Pierre Caputius, kardinaal, goedgekeurd en bevestigd.

De problemen stapelen zich op in Namen. De mensen zijn van plan om Val Saint-Georges te verbranden. De gravin beveelt Imène om de abdij met haar gemeenschap te verlaten tot het tumult ophoudt. Juliana hekelt deze illusies en, wanneer de gemeenschap zich moet verspreiden, laat ze haar pijn de vrije loop. Ze spuugt bloed en zal dit niet stoppen tot haar dood.

De gebeurtenissen bevestigen Juliana’s voorspelling: de gravin Marie, onpopulair geworden door maatregelen die alleen ten goede kwamen aan het rijk van Constantinopel ten nadele van de inwoners van Namen, wordt verjaagd in december 1256. De zusters die aan haar zijde geblameerd worden, moeten opnieuw vertrekken… Imène neemt na de verspreiding van haar gemeenschap Juliana mee naar Fosses waar Robert de Thourotte tien jaar eerder was overleden. Een kanunnik, die de functies van cantor vervult in de kapittelkerk Saint-Feuillen de Fosses (tegenwoordig Fosses-la-Ville), verwelkomt haar daar in een kluis die grenst aan de kapittelkerk. Juliana zal daar twee jaar leven (1256-1258) in gezelschap van Ermentrude, een zuster die overgekomen was van Cornillon.

Het einde komt nabij… Juliana is ziek en moet het bed houden. Omdat ze haar einde ziet naderen, vraagt ze hulp aan Jean de Lausanne. Wil ze hem lang bewaarde geheimen onthullen? Maar noch Jean, noch haar naasten uit Luik zullen haar komen bezoeken: de oorlog bedreigt de graaf van Namen, en het lijkt dat ze de ziekte niet ernstig genomen hebben. Juliana had het voorspeld: geen enkele van haar dierbaarste vrienden zou aanwezig zijn bij haar overlijden. Ze zal aan niemand de ‘geheimen van haar hart’ kunnen onthullen, ze is te ingetogen om ze te delen met mensen waarmee ze niet de belangrijkste uren van haar bestaan gedeeld heeft. Aan mensen die haar zeggen dat ze zal sterven, zegt ze: ‘Ik ga niet sterven, ik ga leven.’ Hoe kunnen we niet denken aan deze laatste zin van Theresia van Lisieux: ‘Ik sterf niet, ik ga het leven binnen!’

Volgens haar biograaf sterft ze als maagd, maar ook als martelares omdat ze, zoals de heilige Bernardus het aanleert, een lange en moeilijke weg is willen gaan door haar kruis te dragen voor de liefde van de eeuwige Gekruisigde. De vastentijd van 1258 loopt ten einde; op stille zaterdag zegt Juliana aan haar zuster Ermentrude: ‘Morgen zal ik naar de kerk moeten gaan om afscheid te nemen; nog nooit heb ik in dit vergankelijke leven zo sterk de behoefte gevoeld om naar de kerk te gaan.’ Men leidt haar er de volgende dag dus naartoe; na de metten en meerdere missen te hebben gehoord, ontvangt ze de communie uit de handen van haar gastheer, de cantor, vervolgens keert ze terug naar haar plaats waar ze bidt, en ze blijft in de kerk tot de avond. Daarna wordt ze teruggebracht naar haar huis waar ze ‘helemaal onder tranen’ de laatste sacramenten ontvangt. Ze sterft twee dagen later.

Dan komt uiteindelijk ‘de dag waarop het licht zonder einde schijnt’ (5 april 1258). Imène, meerdere monialen, de cantor van Fosses, Ermentrude en enkele naasten staan aan haar hoofdeinde. Haar extreme zwakte verhindert haar ter communie te kunnen gaan, maar Imène stelt voor dat men haar het Heilig Sacrament zou aanbieden. Juliana weigert, vanuit de overweging dat het niet aan de Heer is om naar haar toe te komen, maar dat zij naar Hem moet komen. Toch brengt de cantor, in wit gewaad, het Lichaam van de Heer naar haar. Wanneer Juliana de bel hoort rinkelen die aankondigt dat het Heilig Sacrament eraan komt, gaat ze rechtop zitten in bed; de hostie wordt vervolgens aan haar gepresenteerd: ‘Zie hier, Madame, uw Redder, die verwaardigd heeft voor u geboren te worden en te sterven. Bid tot Hem opdat Hij u verdedigt tegen uw vijanden en uw gids zou zijn.’ Juliana, starend naar het Heilig Sacrament, antwoordt: ‘Amen! En moge het evenzo zijn voor Madame!’ Op die manier wenst ze dat Imène zou delen in de geestelijke weldaden die zij gekend heeft. Na deze laatste woorden te hebben uitgesproken, sterft Juliana, aan de leeftijd van 66 jaar, op een vrijdag, op het uur waarop Jezus zelf de geest had gelaten.

De vrijdag van de Paasoctaaf…

Na een nacht van waken en bidden, wordt de mis gevierd voor de overledene in de kerk te Fosses. Vervolgens wordt haar lichaam meegenomen op een draagberrie naar de abdij van Villers, zoals ze gewenst had, ‘door haar trouwe vriend Gobert’. Vreemd genoeg wordt deze persoon hier voor de eerste maal vermeld, en toch heeft Juliana aan hem gevraagd haar laatste wil te vervullen. Gobert, graaf van Aspremont, maakte vroeger deel uit van de Franse hoge ridderlijkheid en zou familie zijn van Robert de Thourotte. Een van zijn broers was de bisschop van Metz. Verzakend aan de wereld, had Gobert zich aangesloten bij de zonen van de heilige Bernardus in de abdij van Villers. Hij stierf in 1263 in de geur van heiligheid (het feest van deze ‘zalige’ wordt op 20 augustus gevierd).

De begrafenisstoet wordt begeleid door Imène en degenen die haar omringen. In Villers wordt het lichaam van Juliana met veel respect behandeld, er wordt over gewaakt door de monniken tot de volgende dag, de dag van de Heer. Die dag geeft een geestelijke die onverwachts is aangekomen een bewonderenswaardige preek over het Heilig Sacrament van het Altaar waar Juliana zo veel van heeft gehouden… Het is bovendien opmerkelijk dat in Villers het feest van het Heilig Sacrament al meerdere jaren werd gevierd. Na de mis en de afscheidsriten wordt het lichaam van Juliana begraven achter het hoogaltaar van de kloosterkerk waar al stoffelijke overschotten van andere heiligen van de abdij neergelegd zijn.

Heilige Juliana?

De reputatie van heiligheid was dus vroegtijdig bij Juliana. Dat toont dit graf en de uitgave van haar Vita enkele jaren later goed. Ook al was ze niet het voorwerp van een formele canonisatie, toch bevestigt de traditie constant deze heiligheid.
Pauselijke besluiten van 1599 en 1698 verwijzen naar de ‘heilige Juliana’ en geven aflaten aan degenen die haar vereren. In de achttiende eeuw introduceerde Johann Theodor van Beieren, prins-bisschop van Luik, de heilige Juliana in het Luikse brevier. In de negentiende eeuw hebben de Belgische bisschoppen de paus gevraagd deze verering uit te breiden naar de universele Kerk, maar ze hebben er enkel een erkenning voor gekregen. Dat alles neemt niet weg dat Juliana als een heilige wordt aangeroepen, zoals zelfs Johannes Paulus II gedaan heeft tijdens zijn reis naar België in 1985. Op dit moment is in de Romeinse Missaal voor de Franstalige landen voorzien dat dit feest in België op 7 augustus gevierd wordt (en niet meer op 5 april).

Deze tekst bevat grotendeels de inhoud van ‘Fêter Dieu avec Julienne de Cornillon [God vieren met Juliana van Cornillon]’, uitgegeven door Editions Fidélité in 1996 in de bundel ‘Sur la route des saints [Op de weg van de heiligen]’, nr. 14. We danken de uitgeverij Fidélité omdat ze ons hebben toegestaan het hier te reproduceren.